Kresowe cmentarze na Ukrainie | Instytut POLONIKA Polonika

1. Stary polski cmentarz w Kowlu

Harcerskie groby na starym cmentarzu w Kowlu pochodzą z lat 1918‒1939. To dwa podwójne grobowce i dwa groby pojedyncze. Te pierwsze mają osobne inskrypcje dla każdego ze spoczywających tu druhów, na środku umieszczone jest zdobienie w postaci harcerskiej lilijki. Niestety, nie wszystkie tablice przetrwały blisko sto lat, inne noszą na sobie piętno czasu. Jeden grób podwójny zlokalizowany jest przy grobach funkcjonariuszy Policji Państwowej, poległych na służbie w północnej części cmentarza w pobliżu kaplicy. Pozostałe znajdują się w części wschodniej przy kwaterze dziecięcej. Groby harcerskie to miejsca spoczynku tragicznie zmarłych druhów, najprawdopodobniej podczas wypadków.

Wszystkie groby w Kowlu zostały oczyszczone z roślinności, wypielone, oczyszczone z farby. W trakcie prac okazało się, że pod warstwami farby znajdują się oryginalne płyty z białego marmuru, piaskowca oraz zdjęcie jednego z harcerzy.

Kwatera dziecięca św. Katarzyny została uporządkowana i wykoszona. Z inicjatywy młodzieży, oprócz mogił objętych planami prac, dodatkowo podjęto się posprzątania kilku polskich grobów znajdujących się w sąsiedztwie, które już od lat nie były porządkowane.

2. Polski cmentarz w Kołkach

Wykoszono i uporządkowano miejsce cmentarza. Naprawiono uszkodzenia powstałe w jego ogrodzeniu. Przeprowadzono rozmowy z władzami Kołek na temat możliwości odzyskania wydzierżawionej pod budowę parkingu części cmentarza oraz o wprowadzeniu na terenie cmentarza zakazu wypasania zwierzyny hodowlanej przez okolicznych mieszkańców. Do Konsulatu Generalnego RP w Łucku przekazano informację o samowolnej wymianie na prawosławny odnowionego przez harcerzy głównego krzyża rzymskokatolickiego.

3. Polski cmentarz po wsi i polskiej samoobronie w Przebrażu

Przeprowadzono prace porządkowo-pielęgnacyjne polegające na wymianie 20 sztuk uszkodzonych krzyży dębowych i wykoszeniu całego cmentarza wraz z otoczeniem. Przeprowadzono renowację centralnego upamiętnienia. Pomalowano bramę wejściową i oczyszczono główną alejkę. Na części ogrodzenia dokonano napraw i konserwacji. W pracach tych harcerzy wspierali mieszkańcy okolicznych wsi, Towarzystwo Kultury Polskiej w Łucku oraz grupy wolontariuszy z Bochni.

4. Mogiła rodziny kierownika szkoły w Kostiuchnówce

Harcerze i archeolodzy od kilku lat, w oparciu o przekazy miejscowej ludności, poszukują na cmentarzu wiejskim w Kostiuchnówce pochówku kierownika szkoły i jego rodziny ‒ żony i syna ‒ zamordowanych przez banderowców w 1944 r. Specyfika prowadzonych na cmentarzu prac ekshumacyjnych oraz niejasny, spowodowany upływem lat przekaz społeczny, uniemożliwiają na razie odkrycie tego pochówku. W 2019 roku przeprowadzono kolejne wywiady wśród ludności i wyznaczono kolejne miejsca prawdopodobnego pochówku tej rodziny.

W oparciu o uzyskane dane, przy pomocy ukraińskich i polskich archeologów i po uzyskaniu pozwolenia władz ukraińskich, w kolejnym roku czynione będą starania o podjęcie w tych miejscach wykopalisk. Partnerem w działaniach jest administracja w Maniewiczach i społeczność wsi Kostiuchnówka.

5. Mogiła polskiej nauczycielki z Prilesnej

Maria Cupryk była osobą bardzo szanowaną przez miejscową społeczność. Według uzyskanych relacji dzisiejszej społeczności nauczycielskiej wsi Prilesna, w 1942 r. działania M. Cupryk uchroniły wieś przed spaleniem i pacyfikacją przez Niemców.

Znajdująca się w Maniewiczach mogiła przetrwała wiele lat dzięki opiece lokalnej społeczności. Harcerze uporządkowali, wykosili chwasty i usunęli krzewy dziko rosnącego bzu. W kolejnym sezonie, w porozumieniu z nauczycielami szkoły w Prilesnej, należy rozważyć przebudowę grobu.

6. Stary cmentarz w Lubieszowie

Jest to przedwojenna polska nekropolia zapomniana po deportacjach Polaków z Wołynia. W trakcie rozpoczynania prac okazało się, że została ona uporządkowana przez inną grupę z Polski. Informacja o tym była niezwłocznie przekazana przedstawicielowi POLONIKI. W zamian przeprowadzono prace porządkowe na innym cmentarzu w okolicy, czyli w Lubomlu.

7. Groby polskich proboszczów z Maniewicz

Na cmentarzyku legionowym przy kościele rzymskokatolickim pw. Ducha Świętego w Maniewiczach znajdują się groby dwóch księży, są to klasycznie surowe grobowce.

Ksiądz Bolesław Jastrzębski był proboszczem maniewickiej parafii pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. W latach 1933‒1937 kierował budową murowanego kościoła. Wcześniej, w tym miejscu, była tylko kaplica, która powstała w 1915 r. podczas stacjonowania w Maniewiczach brygad Legionowych. Ks. B. Jastrzębski zmarł w 1942 r.

Obok pochowany jest inny duszpasterz Kresów ‒ ksiądz Ignacy Romanowski. Groby te zostały oczyszczone z roślinności i starej farby. Następnie uzupełnione zostały ubytki w wylewkach i płytach oraz zlepione pęknięte części. Na koniec całość została pomalowana. Podczas pracy w Maniewiczach nieocenioną pomoc okazał proboszcz parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem Ducha Świętego ‒ ksiądz Andrzej Kwiczala.

8. Cmentarze wokół Buczacza

W 2019 r. harcerze Chorągwi Łódzkiej ZHP po raz pierwszy zorganizowali ekspedycję, której celem było odnalezienie, rozpoznanie i uporządkowanie polskich kwater i cmentarzy cywilnych w rejonie Buczacza. Rezultatem było dotarcie do zapomnianych i zaniedbanych mogił w Nowosiółce Koropieckiej, Puźnikach, Koropcu i Monasterzyskach.

Nowosiółka Koropiecka leży na północ od Koropca, na wzgórzach okalających dolinę Dniestru. Dziś miejscowość nosi nazwę Sadowe i jest niewielką osadą rolniczą. Społeczność polska żyła tutaj od XVIII w., kiedy zasiedliła ją drobna polska szlachta. Rozkwit nastąpił na przełomie XIX i XX w. W tym czasie powstała zachowana do dziś przycmentarna dzwonnica oraz będąca w stanie ruiny stara szkoła.

Po odzyskaniu niepodległości w Nowosiółce działał Strzelec, drużyna sportowa i lokalny samorząd. Polacy ostatecznie opuścili te okolice po krwawym epizodzie rzezi dokonanej przez ukraińskich nacjonalistów w lutym 1945 r. w pobliskich Puźnikach.

W trakcie prac na wiejskim cmentarzu blisko połowa terenu okazała się porośnięta intensywnie chwastami i krzewami. Pod nimi odnalezione zostały pozostałości polskich pochówków założonych do 1939 r. Duża część z odsłoniętej kwatery to już tylko goła ziemia z resztkami połamanych i zniszczonych resztek upamiętnień. Dzięki tegorocznej pracy można było ocenić stan cmentarza, kwatery i poszczególnych pochówków oraz zaplanować dalsze prace porządkowe i renowacyjne.

Ponadto w Nowosiółce dotarliśmy do sowieckiego pomnika Anieli Krzywoń, która pochodziła z Puźnik. Wykorzystana przez komunistyczną propagandę i ogłoszona sowieckim bohaterem, naprawdę była córką legionisty osiadłego w Puźnikach. W 1940 r. wywieziona została z całą rodziną na Syberię. Stamtąd, próbując dotrzeć do formującej się armii gen. W. Andersa, trafia ostatecznie do dywizji kościuszkowskiej i w wieku 18 lat ginie bohaterską śmiercią pod Lenino.

Puźniki już nie istnieją, nie znajdzie się ich na żadnej współczesnej mapie. Miejscowość po napaści banderowców w lutym 1945 r. opustoszała, mieszkańcy, którzy nie zginęli, ewakuowali się do większych skupisk ludności, skąd ostatecznie trafili na tereny pozostające pod polskim zarządem. Puźniki położone były na wzgórzu poprzecinanym jarami. Dzisiaj o tej wiosce świadczą głównie dzikie jabłonie. W środku gęstego lasu odnaleźć można niewielką polankę z maryjną kapliczką. To jedyna budowla, która dotrwała do dziś. W okolice wzgórza i zapuszczonego lasu owocowego można było dotrzeć dzięki wyrównaniu drogi polnej. Pozwoliło to na dojazd ludzi i sprzętu pojazdami terenowymi. Aby dotrzeć na cmentarz, trzeba było przedrzeć się przez ponadmetrowe pokrzywy, osty, plątaninę krzaków i kilkudziesięcioletnie wiatrołomy. Na miejscu udało się odnaleźć kilkadziesiąt grobów. Stan części pozwalał na odczytanie inskrypcji. W ciągu kilkudziesięciu lat udało się dotrzeć tu niektórym bliskim, choć z uwagi na trudny teren nie jest to łatwe.

Z prac w Nowosiółce i Puźnikach powstało opracowanie zawierające lokalizację i stan odkrytych grobów. Ponadto w ramach realizacji niniejszego fragmentu zadania podczas ekspedycji wokół Buczacza przeprowadzono prace poszukiwawcze i dokumentacyjne w Koropcu i Monasterzyskach. W pierwszej z tych miejscowości, na miejskim cmentarzu odnalezione zostały groby polskie z okresu II Rzeczypospolitej. Ich ocena stanu pozwoliła na określenie zakresu prac w przyszłości. W większości przypadków wymagane będzie prostowanie nagrobków, uzupełnianie ubytków i napisów.

W Monasterzyskach znajdują się rozległe kwatery, jedna skrywająca polskie pochówki cywilne, druga ‒ groby wojenne. Obie części polskie są gęsto porośnięte krzakami i chwastami. Wśród zachowanych pochówków kilka przedstawia wartość historyczną i kulturową.

20 wolontariuszy, 20 dni prac

Partnerzy: Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, Harcerski Hufiec Wołyń, Szkoła ogólnokształcąca stopnia w Kostiuchnówce

Dofinansowanie: 40 200 zł

Relacja z realizacji I i II etapu projektu