Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy w Wilnie Polonika

Rodzina braci Jabłkowskich

Dzieje słynnego warszawskiego Domu Towarowego Bracia Jabłkowscy można zilustrować powiedzeniem „od pucybuta do milionera”. W 1884 r. Józef Jabłkowski, warszawski przedsiębiorca i filantrop, założył ze swymi dziećmi nieformalną spółkę rodzinną „Spójnia” i maleńki sklepik galanteryjny w suterenie przy ulicy Widok. Cztery lata później zawiązano spółkę firmowo-komandytową Bracia Jabłkowscy. W kolejnych latach spółka zajmowała coraz większe lokale i rozszerzała asortyment. Wreszcie w 1900 r. wynajęła kilkupiętrową kamienicę przy ulicy Brackiej 23 w Warszawie. Po czternastu latach na sąsiedniej parceli stanął okazały, pięciopiętrowy gmach domu towarowego zaprojektowany przez znany warszawski tandem – Karola Jankowskiego i Franciszka Lilpopa. Firma została przekształcona w spółkę akcyjną, a budynek zyskał sławę największego domu handlowego w kraju, stając się symbolem międzywojennego kupiectwa.

Wileński Dom Towarowo-Przemysłowy Bracia Jabłkowscy – architektura

Wkrótce po zakończeniu pierwszej wojny światowej bracia Jabłkowscy uruchomili filię w Wilnie: w 1919 r. powstała spółka akcyjna Wileński Dom Towarowo-Przemysłowy Bracia Jabłkowscy. Kapitał akcyjny domu wileńskiego był prawie w całości własnością warszawskiej spółki. Na potrzeby domu towarowego przejęto kilkupiętrowy budynek przy ulicy Mickiewicza (ob. Prospekt Giedymina) na rogu ul. Wileńskiej, którego budowa rozpoczęła się jeszcze przed pierwszą wojną światową. Pierwotnie miał się w nim mieścić sklep braci Adama i Władysława Zawadzkich.

Dom Towarowy braci Jabłkowskich, przed 1939; fot. z książki pod red. B.W. Święcickiego, Wilno 1929

Wielką zaletą budynku (poza lokalizacją przy najbardziej reprezentacyjnej ulicy w mieście) było usytuowanie, dzięki któremu kilkanaście okien wystawowych wychodziło na trzy ulice. Gmach był w stanie surowym, w związku z czym należało zamontować instalacje, podłogi, windy i centralne ogrzewanie oraz urządzić wnętrza, umeblować i zaopatrzyć w towary.

Prace instalacyjne i wykończeniowe rozpoczęto w 1921 r. Posuwały się dość wolno, trudno było bowiem zdobyć na miejscu odpowiednie materiały i zaangażować wykonawców, środki finansowe pozyskiwano zaś z Warszawy. W 1923 r. prace dobiegły końca.

Monumentalna, prostopadłościenna bryła z lekko zaokrąglonymi narożnikami pełniła funkcję architektonicznej dominanty w tej części ulicy Mickiewicza. Układ konstrukcyjny, zaprojektowany przez architekta Kazimierza Krzyżanowskiego, opierał się na szkieletowej konstrukcji żelbetowej z wielokondygnacyjnym otwartym hallem. Było to typowe rozwiązanie wielkich domów handlowych tego okresu.

Widok ogólny na Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy w Wilnie – przed 1939; fot. z książki "Architektura i urbanistyka w Polsce w latach 1918–1978", red. W. Puget, Warszawa 1989

Szata architektoniczna gmachu była dziełem projektantów warszawskiej centrali, Jankowskiego i Lilpopa. Została osadzona w tradycji zmodernizowanego klasycyzmu: architekci zastosowali wyważone, proste formy z wielkoporządkowym rytmem lizen, wspartych na antykizującym, arkadowym cokole parteru (w arkadach zamontowano wielkie witryny wystawowe). W partii fasady lizeny zastąpiono czterema wydatnymi pilastrami, tworząc rodzaj wgłębnego portyku.

Bracia Jabłkowscy – asortyment

Na początku 1924 r. otwarto parter ze sklepem z bielizną i galanterią męską, kapeluszami i konfekcją miarową oraz z porcelaną, szkłem i sztućcami stołowymi. Niewielki kącik zajmował kiosk ze słodyczami. Na pierwszym piętrze można było kupić wełny, bawełny i jedwabie. Wkrótce na drugim piętrze umieszczono stoiska z dywanami, materiałami obiciowymi, kapami, kilimami i meblami oraz otwarto pracownię krawiecką. Na trzecim piętrze znalazła się hurtownia włókiennicza, a na czwartym – ostatnim – biura i administracja.

Wnętrze DT Bracia Jabłkowscy – przed 1939; fot. z książki F. Jabłkowskiego, "Dom towarowy Bracia Jabłkowscy. Romans ekonomiczny", Warszawa 2005

Lata wielkiego kryzysu ekonomicznego boleśnie odcisnęły się na wileńskim domu towarowym. Przez pewien okres sklep pozostawał pod zarządem przymusowym, potem powrócił do normalnego funkcjonowania, ale tylko w podziemiu i na parterze. Na szerszą działalność nie pozwalały zarówno możliwości finansowe firmy, jak i potrzeby rynku wileńskiego. Pierwsze piętro wynajęto prywatnemu Bankowi Związku Spółek Zarobkowych, pozostałe zaś piętra zajął Instytut Handlowo‑Gospodarczy, który uruchomił tam szkołę.

Bracia Jabłkowscy – lata międzywojenne i kolejne

Lepsze czasy nastały w latach 30. XX w., kiedy kierownikiem domu towarowego został Edward Kuligowski, dotychczasowy kierownik zakupów włókienniczo-konfekcyjnych w centrali warszawskiej, oddelegowany do Wilna. Stołeczne metody handlu i marketingu, stosowane przez Kuligowskiego, pozwoliły na stosunkowo szybką odbudowę wcześniejszego prestiżu. W 1937 r. Bank Związku Spółek Zarobkowych przeniósł się do własnego budynku, a dom towarowy przejął pierwsze piętro. Do końca okresu międzywojennego znacznie rozbudowano asortyment i w efekcie tylko w niewielkim stopniu ustępował centrali.

W 1939 r. wileński dom towarowy zatrudniał 120 pracowników. Ich sprawy socjalne były przedmiotem szczególnej troski dyrekcji. Przy placówce istniała biblioteka, corocznie dotowana kwotą 3 tys. zł, dla pracowników uprawiających sport ufundowano sprzęt narciarski i tenisowy, opłacono abonamenty na kortach tenisowych, składki w klubie wioślarskim oraz trenera dla narciarzy.

Po agresji sowieckiej pod koniec września 1939 r. sklep został skonfiskowany, a towary wysłano do Związku Radzieckiego. W okresie powojennym funkcja handlowa została przywrócona.

Michał Pszczółkowski