Zmarła prof. dr hab. Maria Kałamajska-Saeed | Polonika

Dzisiaj, 1 grudnia 2023 r. odeszła historyczka sztuki, dr hab. Maria Kałamajska-Saeed, Pani Maryla, emerytowana pracowniczka naukowa Instytutu Sztuki PAN. Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim (1964). Zawodowo związana z Pracowniami Konserwacji Zabytków w Warszawie, a od 1978 r. z Instytutem Sztuki PAN w Warszawie, gdzie w 1990 r. uzyskała tytuł doktora nauk humanistycznych. Wykładała również historię sztuki na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Imponowała rozległością zainteresowań badawczych, zogniskowanych wokół problemów sztuki nowożytnej. Była wytrawną znawczynią tkanin orientalnych i ich recepcji w dawnej Rzeczypospolitej, architektury Wielkiego Księstwa Litewskiego czy ikonografii portretowej magnackiego rodu Sapiehów. Jak mało kto w Polsce znała zawartość archiwów wileńskich, mińskich i grodzieńskich, a także petersburskich i moskiewskich.

Do 2006 r. była współautorką i redaktorką „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”, zyskała renomę jednej z najbardziej wytrwanych inwentaryzatorek zabytków. Praca nad autorskimi tomami Katalogu („Łomża i okolice”, „Drohiczyn, Siemiatycze i okolice”, „Kolno, Grajewo i okolice”, „Ciechanowiec, Zambrów, Wysokie Mazowieckie i okolice”) ukierunkowała Jej zainteresowania ku wschodnim terenom historycznej Rzeczypospolitej. Fascynacja bogactwem i różnorodnością jej dziedzictwa kulturowego, a także świadomość dotkliwego braku rzetelnej o nim wiedzy, stały się impulsem do podjęcia badań terenowych na obszarze Litwy i Białorusi.

W 1993 r. wraz z nieliczną grupą studentów Instytutu Historii Sztuki UW (jej późniejszych współpracowników w Instytucie Sztuki PAN), rozpoczęła wieloletnie prace inwentaryzacyjne zabytków sztuki sakralnej na obszarach historycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego (współcześnie terytoriach Litwy i Białorusi). Ich plonem była inwentaryzacja przeszło trzystu obiektów architektury sakralnej z tego terenu. Trwałem efektem prac terenowych i szeroko zakrojonych kwerend źródłowych stało się trzynaście tomów naukowych monografii omawiających architekturę i wyposażenie kościołów i klasztorów rzymskokatolickich z terenu przedrozbiorowych województw: nowogródzkiego, trockiego i wileńskiego, opracowanych pod Jej redakcją naukową i przy znacznym udziale autorskim. Powstały one jako kolejne tomy monumentalnej serii „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, wydawanej pod redakcją naukową prof. Jana K. Ostrowskiego przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie.

Przez wiele lat byłą ekspertką członkinią Polsko-Białoruskiej Komisji Konsultacyjnej ds. Dziedzictwa Kulturalnego oraz Polsko-Litewskiej Grupy Ekspertów ds. Zachowania Dziedzictwa Kulturowego przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

W 2015 r. została odznaczona przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Złotym Medalem Zasłużony Kulturze „Gloria Artis”.

Maria Kałamajska była autorką szeregu istotnych publikacji, m.in.: Ostra Brama w Wilnie (1990), Genealogia przez obrazy. Barokowa ikonografia rodu Sapiehów na tle staropolskich galerii portretowych (2006).

We współpracy z Instytutem Polonika w serii „Studia i Materiały” wydała dwutomową edycję źródłoznawczą, Rosyjskie plany klasztorów skasowanych w roku 1832 (2021), efekt wieloletnich kwerend w archiwach rosyjskich, korpus kilkuset XIX-wiecznych inwentaryzacji pomiarowych i projektów przebudowy dawnych katolickich założeń klasztornych z terenu zaboru rosyjskiego,  publikację fundamentalną na dalszych badań nad architekturą sakralną historycznych Ziem Wschodnich Rzeczypospolitej. Jeszcze w grudniu br. ukaże się Ostra Brama w Wilnie. Aušros vartai Vilniuje, nowe, rozszerzone, dwujęzyczne (polsko-litewskie) opracowanie monografii słynnego maryjnego wizerunku i sanktuarium. Jest to książka, nad którą Autorka pracowała do ostatnich dni.

To był zaszczyt współpracować z Panią Marylą. Jej odejście napełnia nas ogromnym smutkiem i żalem.

Dyrekcja i pracownicy Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA